یعقوب چرخییعقوب چرخی مؤلف و عارف طریقه نقشبندیه در قرن نهم است. ۱ - مشخصات چرخیپدر او، عثمان‌بن محمودبن محمد غزنوی چرخی سَررزی، فردی متقی و صاحب ذوق بود. نیاکان او در سَررز، دیهی در نزدیکی چرخ زندگی می‌کردند. [۱]
بخش ۱، ص ۱، ۴۴، یعقوب بن عثمان چرخی، نی‌نامه: یعنی رساله نائیه مولینا یعقوب چرخی، و رساله نائیه مولینا جامی، چاپ خلیل‌الله خلیلی، بخش ۱، کابل ۱۳۳۶ ش.
[۲]
عبیداللّه بن محمود احرار، احوال و سخنان خواجه عبیداللّه احرار، ج۱، ص ۳۸، مشتمل بر ملفوظات احرار به تحریر میرعبدالاول نیشابوری، ملفوظات احرار (مجموعه دیگر)، رقعات احرار، خوارق عادات احرار تألیف مولانا شیخ، چاپ عارف نوشاهی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۲ - زندگی‌نامه چرخیچرخی برای تحصیل علوم، مدتی در هرات مقیم خانقاه خواجه عبداللّه انصاری بود. [۳]
عبیداللّه بن محمود احرار، احوال و سخنان خواجه عبیداللّه احرار، ج۱، ص ۲۹۷، مشتمل بر ملفوظات احرار به تحریر میرعبدالاول نیشابوری، ملفوظات احرار (مجموعه دیگر)، رقعات احرار، خوارق عادات احرار تألیف مولانا شیخ، چاپ عارف نوشاهی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۴]
علی بن حسین فخرالدین صفی، رشحات عین‌الحیات، ج ۱، ص ۱۱۹ـ۱۲۰، چاپ علی‌اصغر معینیان، تهران ۱۳۵۶ ش.
در ۷۸۲ از هرات به بخارا سفر کرد و در راه، در فتح‌آباد به خواندن تفسیر بیضاوی پرداخت. در بخارا از بزرگان و دانشمندان اجازه فتوا دادن گرفت. در مصر، به‌همراه زین‌الدین ابوبکر خوافی ، شاگرد مولانا شهاب‌الدین سیرامی شد، [۵]
عبیداللّه بن محمود احرار، احوال و سخنان خواجه عبیداللّه احرار، ج۱، ص ۲۰۸، مشتمل بر ملفوظات احرار به تحریر میرعبدالاول نیشابوری، ملفوظات احرار (مجموعه دیگر)، رقعات احرار، خوارق عادات احرار تألیف مولانا شیخ، چاپ عارف نوشاهی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۶]
علی بن حسین فخرالدین صفی، رشحات عین‌الحیات، ج ۱، ص ۱۱۶، چاپ علی‌اصغر معینیان، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۷]
علی بن حسین فخرالدین صفی، رشحات عین‌الحیات، ج ۱، ص ۱۱۹، چاپ علی‌اصغر معینیان، تهران ۱۳۵۶ ش.
سپس به بخارا رفت و در طریقه خواجگان مرید خواجه بهاءالدین نقشبند شد. [۸]
یعقوب بن عثمان چرخی، رساله اُنسیه، ج۱، ص ۱۲، تصحیح و ترجمه و مقدمه محمد نذیر رانجها، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ ش.
[۹]
عبیداللّه بن محمود احرار، احوال و سخنان خواجه عبیداللّه احرار، ج۱، ص ۱۸۸، مشتمل بر ملفوظات احرار به تحریر میرعبدالاول نیشابوری، ملفوظات احرار (مجموعه دیگر)، رقعات احرار، خوارق عادات احرار تألیف مولانا شیخ، چاپ عارف نوشاهی، تهران ۱۳۸۰ ش.
مدتی در ملازمت او به سر برد و از او کلاه و اجازه دریافت کرد. [۱۰]
یعقوب بن عثمان چرخی، رساله اُنسیه، ج۱، ص ۱۲ـ۱۳، تصحیح و ترجمه و مقدمه محمد نذیر رانجها، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ ش.
[۱۱]
یعقوب بن عثمان چرخی، رساله اُنسیه، ج۱، ص ۱۵، تصحیح و ترجمه و مقدمه محمد نذیر رانجها، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ ش.
[۱۲]
یعقوب بن عثمان چرخی، رساله اُنسیه، ج۱، ص ۳۸، تصحیح و ترجمه و مقدمه محمد نذیر رانجها، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ ش.
بعد از آن، با اجازه خواجه نقشبند، بخارا را ترک گفت و برای تکمیل تربیت نزد علاءالدین محمد بخاری رفت. چرخی، پس از وفات خواجه بهاءالدین نقشبند، دوباره در چغانیان به خدمت علاءالدین محمد بخاری رسید و چندین سال نزد او تربیت یافت و پس از وفات وی، به ترویج طریقه نقشبندیه پرداخت. [۱۳]
یعقوب بن عثمان چرخی، رساله اُنسیه، ج۱، ص ۱۳ـ ۱۵، تصحیح و ترجمه و مقدمه محمد نذیر رانجها، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ ش.
[۱۴]
علی بن حسین فخرالدین صفی، رشحات عین‌الحیات، ج ۱، ص ۱۱۹، چاپ علی‌اصغر معینیان، تهران ۱۳۵۶ ش.
مهم‌ترین کس در حلقه مریدان او خواجه عبیداللّه احرار بود که باعث نفوذ و گسترش طریقه خواجگان در ماوراءالنهر و سرزمینهای همجوار شد. [۱۵]
علی بن حسین فخرالدین صفی، رشحات عین‌الحیات، ج ۲، ص ۴۳۱ـ۴۳۲، چاپ علی‌اصغر معینیان، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۱۶]
عبیداللّه بن محمود احرار، احوال و سخنان خواجه عبیداللّه احرار، ج۱، ص ۱۸۸، مشتمل بر ملفوظات احرار به تحریر میرعبدالاول نیشابوری، ملفوظات احرار (مجموعه دیگر)، رقعات احرار، خوارق عادات احرار تألیف مولانا شیخ، چاپ عارف نوشاهی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۳ - وفات چرخیچرخی در ۵ صفر ۸۵۱ درگذشت [۱۷]
غلام سرور لاهوری، خزینه الاصفیا، ج ۱، ص ۵۶۷، کانپور ۱۳۳۲/ ۱۹۱۴.
[۱۸]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج ۱، ص ۲۶۵، تهران ۱۳۶۳ ش.
استوری، ج ۱، بخش ۱، ص ۹،) که به نقل از طبقات شاه‌جهانی، تاریخ درگذشت او را ۸۳۸ نوشته است).مدفن او در حوالی دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، است. [۱۹]
علی بن حسین فخرالدین صفی، رشحات عین‌الحیات، ج ۱، ص ۱۱۶، چاپ علی‌اصغر معینیان، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۲۰]
عبیداللّه بن محمود احرار، احوال و سخنان خواجه عبیداللّه احرار، ج۱، ص ۳۸، مشتمل بر ملفوظات احرار به تحریر میرعبدالاول نیشابوری، ملفوظات احرار (مجموعه دیگر)، رقعات احرار، خوارق عادات احرار تألیف مولانا شیخ، چاپ عارف نوشاهی، تهران ۱۳۸۰ ش.
مزاری در نزدیکی چرخ، که مردم محل آن را آرامگاه یعقوب چرخی می‌دانند، در واقع مزار پدران اوست. [۲۱]
بخش ۱، مقدمه خلیلی، ص ۱۰۴، یعقوب بن عثمان چرخی، نی‌نامه: یعنی رساله نائیه مولینا یعقوب چرخی، و رساله نائیه مولینا جامی، چاپ خلیل‌الله خلیلی، بخش ۱، کابل ۱۳۳۶ ش.
۴ - پسرهای چرخیچرخی دو پسر داشت. یکی در هفده سالگی درگذشت و دیگری یوسف نام داشت که جانشین پدر شد. [۲۲]
یعقوب بن عثمان چرخی، تفسیر چرخی، ج۱، ص ۱۰۶، چاپ ولی‌محمد قندهاری، لاهور ۱۳۳۱.
[۲۳]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج ۲، ص ۷۷۸، تهران ۱۳۶۳ ش.
برخی از اخلاف چرخی تا قرن دوازدهم در شبه‌قاره به سر می‌بردند. یکی از نبیره‌های او به نام سیدمحمود را عبدالقادر بیدل دهلوی دیده بود و یکی از احفاد چرخی را در هندوستان محمدهاشم کشمی (متوفی ۱۰۴۲) تعلیم ذکر داده بود. [۲۴]
مقدمه خلیلی، ص ۱۰۵، یعقوب بن عثمان چرخی، نی‌نامه: یعنی رساله نائیه مولینا یعقوب چرخی، و رساله نائیه مولینا جامی، چاپ خلیل‌الله خلیلی، بخش ۱، کابل ۱۳۳۶ ش.
[۲۵]
عبیداللّه بن محمود احرار، احوال و سخنان خواجه عبیداللّه احرار، ج۱، ص ۴۴۹، مشتمل بر ملفوظات احرار به تحریر میرعبدالاول نیشابوری، ملفوظات احرار (مجموعه دیگر)، رقعات احرار، خوارق عادات احرار تألیف مولانا شیخ، چاپ عارف نوشاهی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۲۶]
عارف نوشاهی، نقد عمر: مجموعه مقالات : «محمدهاشم کشمی کی بعض فارسی رسائل کی بازیافت»، ج۱، ص ۴۷، لاهور ۲۰۰۵.
۵ - آثار۱) رساله ابدالیه، در بیان صفات و مراتب اولیاءاللّه، که در آن به مقامات خواجه بهاءالدین نقشبند و خواجه علاءالدین محمد بخاری نیز اشاره شده است. محمد نذیر رانجها آن را در اسلام‌آباد (۱۳۵۷ ش) چاپ و در لاهور (۱۳۹۸) به اردو ترجمه و منتشر کرده است. ۲) رساله اُنسیه، در گزارش سیر و سلوک مؤلف و بهره‌های معنوی او از بهاءالدین نقشبند و علاءالدین محمد بخاری. مؤلف در آن مخصوصاً فضیلت مداومت بر وضو و ذکر خفی، که به اصطلاح نقشبندیان آن را «وقوف عددی» می‌گویند، و نمازهای نَفل (مستحب) را بیان کرده است. این رساله نخستین‌بار در ۱۳۱۲ در دهلی چاپ سنگی شد، سپس محمد نذیر رانجها آن را همراه با ترجمه اردو در اسلام‌آباد (۱۳۶۲ ش) چاپ کرد. ۳) تفسیر قرآن معروف به تفسیر یعقوب چرخی، آخرین اثر چرخی (تألیف ۸۵۱)، که تفسیر بخشی از اجزای قرآن است شامل تعوذ (استعاذه)، بسمله، سوره فاتحه و جزءهای بیست و نهم و سی‌ام. مؤلف عمده مطالب را از تفسیرالکشاف زمخشری و تفسیر موفق‌الدین کواشی برگزیده و با اضافات، به روش علمی و عرفانی، به فارسی ساده و روان نگاشته است. این تفسیر بارها در شبه‌قاره چاپ سنگی شده است. چاپ لاهور (۱۳۳۱) حاشیه‌ای دارد به نام روضه المآرب نگاشته ولی محمدبن ملامروت خجندی قندهاری. سید پادشاه حاجی سید عطایی، معروف به حاجی همدانی، تفسیر چرخی را در ۹۹۳ به ترکی جغتایی، غراب‌زاده احمدبن عبداللّه (متوفی ۱۰۹۹) به ترکی عثمانی و محمد نذیر رانجها به اردو (لاهور، ۱۳۸۴ ش/ ۲۰۰۵) ترجمه کرده است (استوری، ج ۱، بخش ۱، ص ۹؛. [۲۷]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج ۱، ص ۲۳ـ۳۰، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
رانجها [۲۸]
مقدمه، ص ۵۸، یعقوب بن عثمان چرخی، رساله اُنسیه، تصحیح و ترجمه و مقدمه محمد نذیر رانجها، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ ش.
علاوه بر تفسیر چرخی، ترجمه‌ای از قرآن به زبان تاجیکی را نیز به یعقوب چرخی نسبت داده که، در اصل، همان تفسیر فارسی اوست.۴)جمالیه: حورائیه، در شرح یکی از رباعیات معروف شیخ ابوسعید ابوالخیر (حورا به نظاره نگارم صف زد) به روش عرفانی، که به کوشش محمد نذیر رانجها در مجله دانش [۲۹]
دوره۱، ش۱، بهار ۱۳۶۴، ص۳۴ـ۳۹، مجله دانش، چاپ اسلام‌آباد، دوره۱، ش۱، بهار ۱۳۶۴.
چاپ شده‌است.۵) شرح اسماءالحسنی، در تفسیر و بیان خواص ۹۹ نام خداوند تعالی از دیدگاه عرفانی، که به کوشش محمد نذیر رانجها در مجله دانش [۳۰]
دوره۱، ش۱، بهار ۱۳۶۴،، ص ۱۵ـ۳۳، مجله دانش، چاپ اسلام‌آباد، دوره۱، ش۱، بهار ۱۳۶۴.
چاپ شده است.۶) نی‌نامه یا رساله نائیه، در شرح عرفانی دیباچه مثنوی معنوی (دفتر اول) و حکایت پادشاه و کنیزک (دفتر سوم) و داستان شیخ دقوقی شیخ محمد سررزی (دفتر پنجم). این رساله، پس از جواهرالاسرار شیخ حسین خوارزمی، اولین اثری است که در شرح ابیات مثنوی معنوی نگاشته شده است. نی‌نامه به تحشیه و تعلیق خلیل‌اللّه خلیلی در ۱۳۳۶ ش و ۱۳۵۲ ش در کابل چاپ شده است. ترجمه اردوی آن به قلم محمد نذیر رانجها با نام شرح دیباچه مثنوی مولانا روم المعروف رساله نائیه، در لاهور (۲۰۰۴) به چاپ رسیده است. نفیسی [۳۱]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج ۱، ص ۲۶۵، تهران ۱۳۶۳ ش.
روایح تألیف یعقوب صرفی کشمیری (متوفی ۱۰۰۳) را، به اشتباه، به یعقوب چرخی نسبت داده است.چرخی طبع شعر نیز داشت. یکی از رباعیاتی که وی، بدون نام شاعر، در نی‌نامه (نی‌نامه، بخش ۱، ص ۲۴) آورده، امین احمد رازی در تذکره هفت‌اقلیم (هفت اقلیم، ج ۱، ص ۳۶۲) به نام او ضبط کرده است. ۶ - فهرست منابع(۱) عبیداللّه بن محمود احرار، احوال و سخنان خواجه عبیداللّه احرار، مشتمل بر ملفوظات احرار به تحریر میرعبدالاول نیشابوری، ملفوظات احرار (مجموعه دیگر)، رقعات احرار، خوارق عادات احرار تألیف مولانا شیخ، چاپ عارف نوشاهی، تهران ۱۳۸۰ ش. (۲) امین احمد رازی، تذکره هفت اقلیم، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ ش. (۳) یعقوب بن عثمان چرخی، تفسیر چرخی، چاپ ولی‌محمد قندهاری، لاهور ۱۳۳۱. (۴) یعقوب بن عثمان چرخی، رساله اُنسیه، تصحیح و ترجمه و مقدمه محمد نذیر رانجها، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ ش. (۵) یعقوب بن عثمان چرخی، نی‌نامه: یعنی رساله نائیه مولینا یعقوب چرخی، و رساله نائیه مولینا جامی، چاپ خلیل‌الله خلیلی، بخش ۱، کابل ۱۳۳۶ ش. (۶) داراشکوه بابری، سفینه الاولیا، کانپور ۱۳۱۸. (۷) غلام سرور لاهوری، خزینه الاصفیا، کانپور ۱۳۳۲/ ۱۹۱۴. (۸) علی بن حسین فخرالدین صفی، رشحات عین‌الحیات، چاپ علی‌اصغر معینیان، تهران ۱۳۵۶ ش. (۹) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش. (۱۰) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۱) عارف نوشاهی، نقد عمر: مجموعه مقالات : «محمدهاشم کشمی کی بعض فارسی رسائل کی بازیافت»، لاهور ۲۰۰۵. (۱۲) مجله دانش، چاپ اسلام‌آباد، دوره۱، ش۱، بهار ۱۳۶۴؛ ۷ - پانویس
۸ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «یعقوب چرخی»، شماره۵۴۲۷. |